The 100 Years Challenge (of Macedonia)

Όποιος έχει ασχοληθεί λίγο σοβαρά με την ιστορία της Μακεδονίας, θα έχει πέσει κάποια στιγμή πάνω σ’ αυτόν τον εθνογραφικό χάρτη, ή σε κάποιον παρόμοιο. Απεικονίζει την εξαιρετικά μπερδεμένη κατάσταση στα Βαλκάνια, και ιδιαίτερα στο Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, μόλις πριν 100 χρόνια, στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, την στιγμή που κατέρρεε η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τα εδάφη του σημερινού γεωγραφικού διαμερίσματος της Μακεδονίας ανήκαν ήδη στην Ελλάδα, έπειτα από τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους, ωστόσο, σε μια εποχή που η έννοια “έθνος-κράτος” γινόταν όλο και πιο κυρίαρχη, η εν λόγω περιοχή φιλοξενούσε διάφορα έθνη και οι Έλληνες αποτελούσαν ακόμη μειονότητα. Το τονίζω: Μόλις πριν 100 χρόνια, οι Έλληνες αποτελούσαν μειονότητα στη Μακεδονία.

 Πριν από 100 χρόνια, τα εδάφη του σημερινού γεωγραφικού διαμερίσματος της Μακεδονίας ανήκαν ήδη στην Ελλάδα, έπειτα από τους δύο Βαλκανικούς Πολέμους, ωστόσο, σε μια εποχή που η έννοια “έθνος-κράτος” γινόταν όλο και πιο κυρίαρχη, η εν λόγω περιοχή φιλοξενούσε διάφορα έθνη και οι Έλληνες αποτελούσαν ακόμη μειονότητα. 

Μια διευκρίνηση, πριν αρχίσουν οι παρεξηγήσεις: Οι χάρτες δεν λένε πάντα όλη την αλήθεια. Κι αυτός εδώ, όσο κι αν προσπαθεί να προσδιορίσει με ακρίβεια ποιες περιοχές κατοικούσαν ποια έθνη, χρωματίζει τις διάφορες επαρχίες ή πόλεις με βάση το ποιο έθνος είχε το μεγαλύτερο πληθυσμό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ζούσαν κι άλλα έθνη εκεί.

Η Θεσσαλονίκη, η πιο μεγάλη πόλη της περιοχής, ήταν ήδη, κατά μεγάλο βαθμό “ελληνική” (αν και την κατοικούσαν ακόμη μεγάλοι πληθυσμοί Τούρκων, Εβραίων, Βούλγαρων και Σλάβων), αλλά οι γύρω της περιοχές είχαν τουρκική ή σλαβική πλειοψηφία. Για παράδειγμα, από το Λαγκαδά ως την Ασπροβάλτα, τα περισσότερα χωριά είχαν τουρκικό πληθυσμό. Οι κάτοικοί τους μιλούσαν τουρκικά. Κάποιοι ίσως να ήξεραν και ελληνικά, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ένιωθαν Έλληνες. Όμως η Θεσσαλονίκη είχε ένα πληθυσμό 170.000 κατοίκων εκείνη τη εποχή (εκ των οποίων 60-70.000 ήταν Έλληνες), ενώ το σύνολο όλης της κοιλάδας του Λαγκαδά δεν είχε πάνω 10.000 (αν κι αυτό, αποτελεί μια κάπως αυθαίρετη, δική μου εκτίμηση). Κοινώς, ο εθνογραφικός χάρτης του “100 Years Challenge” μου δείχνει μεγάλες εκτάσεις τουρκικές, σλαβομακεδονικές, σερβικές, βουλγαρικές, βλάχικες, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συγκεντρώσεις των μεγάλων πληθυσμών γίνονταν στις πόλεις, που σε ένα χάρτη απεικονίζονται απλά ως μια κουκίδα.

 
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συγκεντρώσεις των μεγάλων πληθυσμών γίνονταν στις πόλεις, που σε ένα χάρτη απεικονίζονται απλά ως μια κουκίδα.

Τέλος πάντων, στο “100 Years Challenge”, το επίκαιρο και πάλι σήμερα σύνθημα “Η Μακεδονία είναι ελληνική” δικαιολογείται από πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια, οι Σέρρες, η Καβάλα, αλλά δεν στέκει αν υπολογίσουμε ότι Μακεδονία δεν είναι μόνο οι πόλεις της, αλλά και τα χωριά της, οι πεδιάδες της, οι κοιλάδες, τα βουνά, τα δάση… Γύρω από τις πόλεις της Μακεδονίας, μόλις 100 χρόνια πριν, οι γεωργοί ήταν Τούρκοι και Σλαβομακεδόνες, οι βοσκοί ήταν Βλάχοι και Βούλγαροι και ούτω καθ’ εξής. Ακόμη πιο ενδιαφέρον, ίσως, είναι ότι γύρω από την πρωτεύουσα του Βασιλείου της Ελλάδας, την Αθήνα, τα περισσότερα χωριά κατοικούσαν Αλβανοί -οι “Αρβανίτες” που λέγαν (ή που ήταν) οι παππούδες μας.

Αν, μάλιστα, πάμε λίγο πιο πίσω στο χρόνο, πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους του ’12-’13 και την προσάρτηση της Μακεδονίας από την Ελλάδα, ούτε στις πόλεις οι Έλληνες δεν αποτελούσαν την πλειοψηφία. Για παράδειγμα, το 1912 υπήρχαν 39.000 Έλληνες, 60.000 Εβραίοι, 45.000 Τούρκοι και 10.000 κάτοικοι άλλων εθνοτήτων στη Θεσσαλονίκη.

 Το 1912 υπήρχαν 39.000 Έλληνες, 60.000 Εβραίοι, 45.000 Τούρκοι και 10.000 κάτοικοι άλλων εθνοτήτων στη Θεσσαλονίκη.

Η Θεσσαλονίκη στα τέλη του 19ου αιώνα.

________________

THE 1400 YEARS CHALLENGE

Πάμε, όμως, πολύ πιο πίσω, γιατί εκεί κρύβεται μια αλήθεια που τα βιβλία της Ιστορίας που διδαχτήκαμε στο σχολείο την ξεπέρασαν σε 2-3 λέξεις. Το 626, οι Άβαροι, μια φυλή της στέπας, που ήρθε από την Κασπία και εγκαταστάθηκε στα βόρεια του Δούναβη και έκανε συχνά επιδρομές νότια του ποταμού, στον πολιτισμένο κόσμο, δηλαδή στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αποτυγχάνουν να αλώσουν την Κωνσταντινούπολη, στην πιο επικίνδυνη πολιορκία που θα ζούσε η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο μέχρι το 1453. Μετά από αυτήν τους την αποτυχία, σταδιακά αποδυναμώνονται και σταματούν να αποτελούν πια απειλή για την αποδεκατισμένη από τη βουβωνική πανώλη Αυτοκρατορία.

Από το 540 ως το 750, η “Πανώλη του Ιουστινιανού” σκότωσε περίπου το μισό πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης και το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Ανατολικής Μεσογείου. Κανένας πόλεμος της Αυτοκρατορίας δεν είχε ποτέ τόσα θύματα, δηλαδή εκατομμύρια ψυχές. Τεράστιες εκτάσης γης έμειναν χέρσες, γιατί δεν υπήρχε κανείς να τις καλλιεργήσει. Μία από τις περιοχές που υπέφερε ιδιαίτερα, ήταν η Μακεδονία.

 Οι Σλάβοι ήταν καλλιεργητές γης. Στο δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη είδαν την ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα για το λαό τους, στις άδειες εκτάσεις των Βαλκανίων.

Οι Άβαροι, στην κάθοδό τους στη Θράκη, είχαν μαζί τους και μέλη μιας άλλης φυλής: Τους Σλάβους. Τους είχαν συναντήσει στο δρόμο τους προς την Ευρώπη, άλλους τους σκότωσαν, άλλους τους ανάγκασαν σε φυγή προς τα βορειοδυτικά και άλλους τους πήραν μαζί, να βοηθήσουν στην εκστρατεία κατά της Αυτοκρατορίας. Οι Άβαροι πέρασαν το Δούναβη για να λεηλατήσουν και να πάρουν λύτρα, και μετά να επιτεθούν κάπου αλλού (ή να περιμένουν να αποκτήσει και πάλι οικονομική ευρωστία ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας και να τον απειλήσουν ξανά), αφού αυτό έκαναν οι νομάδες της στέπας. Αλλά οι Σλάβοι ήταν καλλιεργητές γης. Στο δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη είδαν την ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα για το λαό τους, στις άδειες (και σχετικά προστατευμένες από τα βουνά των Βαλκανίων) εκτάσεις της Δαλματίας, της Μοισίας, της Θράκης και της Μακεδονίας.

Σερβική κάρτα από τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο. Απεικονίζει τους βασιλείς της Βουλγαρίας, της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και της Ελλάδας, καθώς κι ένα χάρτη της Μακεδονίας και της περιοχής βόρεια και βορειοανατολικά αυτής.

H Βουλγαρική Αυτοκρατορία ιδρύθηκε το 681, στα εδάφη γύρω από τις εκβολές του Δούναβη. Οι Σλάβοι που κατέβηκαν πιο νοτιοανατολικά (κάποιοι έφτασαν ως την Πελοπόννησο ανενόχλητοι, αφού ήταν αδύνατο για τον αποδεκατισμένο βυζαντινό στρατό, -που είχε πιο επικίνδυνο εχθρό στην Ανατολή, τους Πέρσες-, να αστυνομεύσει την Ελλάδα) τελικά εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της Μακεδονίας. Για τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα, αυτό δεν ήταν αναγκαστικά μια κακή εξέλιξη. Οι Σλάβοι δεν οργανώθηκαν (πέραν της Βουλγαρίας) σε κάποια κρατική οντότητα, οπότε η Αυτοκρατορία τούς δέχτηκε σαν φορολογούμενους πολίτες και μάλιστα έστειλε πολλούς από αυτούς να καλλιεργήσουν εδάφη στην Ανατολία.

Αν ήσουν Σλάβος γεωργός κάπου στην κοιλάδα των Σερρών, την περίοδο της δυναστείας των Μακεδόνων Αυτοκρατόρων (οι οποίοι, πάντως, προέρχονταν από τη Θράκη, αφού πήραν το όνομά τους από το Θέμα της Μακεδονίας, που ξεκινούσε ανατολικά του ποταμού Νέστου και έφτανε μέχρι και την Αδριανούπολη κι ακόμη πιο ανατολικά), από το 870 ως το 1070 περίπου, θα συναντούσες συχνά Έλληνες στρατιώτες, Έλληνες εμπόρους, Έλληνες φοροσυλλέκτες και άλλους αξιωματούχους. Στο σπίτι σου πιθανότατα θα μιλούσες ακόμη τη γλώσσα σου, αλλά έξω θα μιλούσες ελληνικά και σίγουρα, όταν επισκεπτόσουν κάποια πόλη σαν τη Θεσσαλονίκη για κάποια γιορτή ή για κάποια δουλειά, θα μιλούσες τη γλώσσα του κράτους. Θα ήσουν ήδη Χριστιανός. Θα σκεπτόσουν μέρα με τη μέρα όλο και περισσότερο σαν τη μειονότητα των Ελλήνων που θα συναντούσες, γιατί απλά ήταν πιο “πολιτισμένοι” και είχες τόσα να μάθεις από αυτούς (εσύ δεν είχες καν γραπτή παράδοση ή Ιστορία). Αλλά θα παρέμενες ένας ψηλός, ξανθός, με πράσινα μάτια Σλάβος, που πίσω στο χωριό θα έπαιρνες μια κοπέλα από τη φυλή σου και θα την παντρευόσουν ακολουθώντας τα σλαβικά ήθη και έθιμα.

Κοινώς, πέρα από τις παράλιες πόλεις της Μακεδονίας, η υπόλοιπη περιοχή ήταν σλαβική. Και παρέμεινε έτσι, με την προσθήκη και των Τούρκων που έφερε μαζί της η Αυτοκρατορία που διέλυσε και διαδέχθηκε τη Ρωμαϊκή, μέχρι την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας αυτής, της Οθωμανικής, στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Μακεδονία έγινε σχεδόν αμιγώς “ελληνική”, λίγο αργότερα, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τα προηγούμενα 1300 χρόνια, κάθε άλλο παρά ελληνική ήταν. Ζούσαν και Έλληνες εκεί, αλλά ήταν πάντα η μειονότητα.

Όταν λοιπόν βγαίνουμε στο δρόμο και βροντοφωνάζουμε “Η Μακεδονία είναι ελληνική”, σε ποια ακριβώς Μακεδονία αναφερόμαστε; Στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας, εντός των ελληνικών συνόρων από την ανταλλαγή των πληθυσμών και μετά; Προφανώς και αυτή η Μακεδονία είναι ελληνική, δεν το αμφισβήτησε ποτέ κανείς. Στην Ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας, της οποίας τα σύνορα πάνω κάτω ακολούθησε και η Οθωμανική Αυτοκρατορία; Αυτή δεν ήταν ελληνική για 1300 χρόνια. Στο αρχαίο βασίλειο της Μακεδονίας, αυτό που έκανε ξακουστό ο Μέγας Αλέξανδρος και του οποίου τα σύνορα πριν τις κατακτήσεις του μεγάλου στρατηλάτη ήταν μια πιο περιορισμένη έκταση της μετέπειτα Ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας; Ναι, αυτή η Μακεδονία ήταν ελληνική, από το 700 π.Χ. ως το 600 μ.Χ, για 1300 χρόνια περίπου.

 Όταν βγαίνουμε στο δρόμο και βροντοφωνάζουμε “Η Μακεδονία είναι ελληνική”, σε ποια ακριβώς Μακεδονία αναφερόμαστε;

Η Μακεδονία ήταν (αρχαιο)ελληνική για 1300 χρόνια (με έναν πληθυσμό μερικών χιλιάδων κατοίκων). Και δεν ήταν ελληνική για άλλα 1300 χρόνια (με ένα πληθυσμό δεκάδων και αργότερα εκατοντάδων χιλιάδων κατοίκων). Σήμερα είναι ελληνική σε ένα κομμάτι της (με πληθυσμό 2,5 εκατομμύρια Έλληνες). Και σε ένα άλλο κομμάτι της, βόρεια του ελληνικού, δεν είναι (με ένα πληθυσμό 1,5 εκατομμύρια Σλάβους και μισό εκατομμύριο Αλβανούς). Αυτό το άλλο κομμάτι της ονομάζεται πλέον Βόρεια Μακεδονία.

Δεν ξέρω για σας, αλλά το να βγω στο δρόμο και να φωνάζω “Η Μακεδονία είναι ελληνική” με αφορμή αυτή τη μετονομασία, μού φαίνεται παραλογισμός.